Opgetekend door Martin Bogers

Op 15 juni j.l. had ik de eer om Annie van Harten te ontmoeten, een vrouw die als koerierster actief was in het Friese verzet tijdens de Tweede Wereldoorlog. Op 102-jarige leeftijd stond zij mij scherp van geest te woord over haar verzetsactiviteiten én verhouding met de leider van de verzetsgroep: ‘Zwarte Henk’. In een verzorgingstehuis in het Gelderse Velp wordt zij goed verzorgd en dagelijks voorgelezen, daarbij schreef haar zoon Laurens Veldhuizen dit jaar een boek over haar leven genaamd ‘samen in oorlog en vrede’. Mevrouw Van Harten gold in de Tweede Wereldoorlog als ‘vrouw van adel’, een positie die de huidige generatie zich misschien niet goed kan voorstellen. Toch heeft die titel haar bewaard, want: ‘door mijn nette kleding en voorkomen kreeg ik in de gevangenis een plek in de speciale afdeling voor ‘adellijke dames’.

De ontdekking van Annie

Het één en ander kwam in een versnelling toen Laurens van Veldhuizen zijn moeder op 101-jarige leeftijd naar het verzorgingshuis moest brengen. Tijdens het opruimen van de zolder vond hij een kistje met herinneringen die zijn moeder zorgvuldig opgeborgen had. Laurens wist dat zijn moeder tijdens de Tweede Wereldoorlog in het verzet had gezeten, maar er werd niet veel over gepraat. Dit kistje opende echter een schat aan bewijsmateriaal, waarna zijn moeder zich nog meer open is gaan stellen. In allerijl heeft Laurens het verhaal opgetekend en dit verwerkt in een boek.

Jeugd

Annie werd als oudste dochter, boven twee zussen en twee broers, op 19 mei 1922 in Raalte geboren. Haar vader, Marten van Harten was een succesvol stro- en hooihandelaar die in 1925 een groot huis liet bouwen in Nijverdal. Het gezin moest hiernaar toe verhuizen vanuit Raalte, dit omdat vader Van Harten het als protestant niet zo ophad met het katholieke Raalte.

In Nijverdal groeide Annie op als naar eigen zeggen ‘net juffie’. Ze mocht naar de MULO, leerde steno en typen en leerde boven alles beschaafd spreken. Vooral dat laatste mocht ik merken tijdens de gesprekken. Mijn jeugdvriend Evert die mee op bezoek was kreeg te horen ‘dat hij slordig sprak’ toen hij Annie tutoyeerde. In Nijverdal werd het gezin ondersteund door bediendes voor schoonmaak, het huishouden en de kinderen. In die periode tussen de Eerste en Tweede Wereldoorlog was vader Van Harten één van de weinige autobezitters in Nijverdal.

Oorlog en verzet

Na het uitbreken van de oorlog komt Annie terecht op het gemeentehuis van Hellendoorn waar zij medeverantwoordelijk is voor de distributie van schaarse goederen. Hier ontmoet zij Kim van Veldhuizen voor het eerst, hij is ingedeeld bij de marechaussee om het distributiekantoor te bewaken. De bewakingsdienst van Kim stelt niet zoveel voor, waarop hij veel tijd met Annie doorbrengt. Al snel wordt zij gevraagd om wat creatieve administratie toe te passen op het distributiekantoor. Zo worden distributiekaarten en bonnen geregeld voor onderduikers.

Maar ook vader Van Harten neemt actief deel aan het verzet, het grote huis in Nijverdal verwordt tot betrouwbaar onderduikadres waar het een komen en gaan is van onderduikers. In die beginjaren wordt weinig gedocumenteerd, maar Annie heeft tot op heden nog een briefje van drie Amerikaanse piloten bewaard die boven Nederland neergeschoten waren. Zij doken onder bij de familie van Harten en hielden na de oorlog contact met de familie.

‘We got hold of a saw and hammer and cut out a hole about 2,5 feet square in the floor, in the corner of the room. We dug out an area below which was about 4 feet deep. The bottom of this area was covered with straw. This became the bed we slept in every night’.

‘We had an illegal radio at the van Harten’s which we had hidden behind a wooden panel on the stairs… We would listen to the Dutch newsbroadcast called ‘Radio Orange’.. This is how we learned of the disasters at e.g. Arnheim and Nimegen’.

De familie van Harten, Annie is de derde persoon van links

Vogelvrij

Het creatieve administratiewerk groeit uit tot werk als koerierster en Kim, die ze steeds minder ziet, raakt bij steeds meer verzetsactiviteiten betrokken. In september 1943 gaat het mis als een vriend van Kim in Den Haag wordt opgepakt. Kim, die nu door het leven gaat als ‘Zwarte Henk’ moet zo snel mogelijk onderduiken. Hij vlucht naar Garrelsweer in Groningen waar hij van het verzet een knokploeg op moet zetten. Maar één daad maakt het Duitse bewind furieus en heeft tot gevolg dat hij ‘vogelvrij wordt verklaard’.

In zijn brutaliteit neemt hij bij het onderduiken zijn uniform en pistool uit zijn tijd als marechaussee mee. Dit zet kwaad bloed bij de bezetter en in hun frustratie over het voorval wordt Annie opgepakt. Met haar als gijzelaar willen zij druk uitoefenen op Kim zodat zij achter zijn verblijfplek kunnen komen. Kim negeert dit echter en Annie wordt vastgezet in het huis van bewaring in Arnhem. Annie heeft echter geluk, de Duitsers zien haar als vrouw van adel. Op een speciale gevangenisafdeling krijgt zij een redelijke behandeling en eind 1943 komt zij vrij. Haar vrijlating is onderdeel van de kerstgratiëring door de Duitse generaal Rauter, destijds de hoogste vertegenwoordiger van de SS in Nederland. Het is voor Annie en Kim een heikel punt geweest dat Kim zich niet kwam melden.

Nooit meer thuis

De liefde tussen Annie en Kim blijft echter intact. Annie vlucht na haar vrijlating in de kerstdagen van 1943 naar Groningen waar zij aan het werk gaat bij een makelaarskantoor. Hier zoekt Kim haar op, hoe hij achter haar verblijfplek kwam kan Annie tot op heden niet navertellen. Levendig verteld ze over de liefde die maar niet op kan bloeien: ‘telkens als hij er was, dan was er iemand bij van het verzet, we konden niet knuffelen of de liefde bedrijven, dat gebeurde pas na de oorlog’.

Bewaarde documentatie van Annie uit haar verzetstijd

Zwarte Henk leidt begin 1944 een overval op het gemeentehuis in Kantens waar een proces-verbaal over bewaard is gebleven, daarnaast organiseert hij ook een overval op een distributiekantoor in Eenrum. Bij een overval op het distributiekantoor van Slochteren gaat veel mis, waarna hij onderduikt in Dantumadiel in Friesland. Ook Annie vlucht naar Noord-Friesland waar zij als koerierster mondelinge boodschappen, bonkaarten, persoonsbewijzen en ondergrondse kranten bezorgd. Hierover is ze duidelijk: ‘De Duitse soldaten controleerden ons nauwelijks, die konden zich niet voorstellen dat jonge vrouwen zoals ik betrokken waren bij het verzet’. In die laatste jaren wisselt Annie heel vaak van adres en komt niet meer thuis. Afspreken met haar geliefde gaat via vooraf afgesproken plekken bij mensen van de illegaliteit. Ze herinnert zich levendig hoe vervelend het was ‘als er iemand van het verzet bij bleef zitten om de krant te lezen’.

Eind 1944 wordt Zwarte Henk met een collega verzetsman na een wapendropping opgepakt en naar De Waag gebracht. Met een smoes dat hij naar de wc moest neemt hij bij terugkomst de Duitser voor de deur te pakken. Terwijl ze naar buiten rennen wordt er door twee andere Duitsers op hen geschoten, maar de kogels missen doel. Vanuit de Waag wordt de vlucht ingezet naar Dokkum. Hier komt hij terecht bij een Friese verzetsman en ook Annie krijgt hier onderdak. Een enkele keer kunnen ze samen zijn en wordt de kachel voor hen opgestookt. Dat hij door het oog van de naald is gekropen weerhoudt Zwarte Henk er echter niet van om zijn verzetsactiviteiten weer op te pakken.

De verzetsgroep van Zwart Henk, met Zwarte Henk op de tweede rij, in het midden, zonder hoed.

De wrange nasmaak van het einde

Een goed verlopen gesprek wordt hier van emotie voorzien als Annie aangeeft ’s nachts nog wel eens wakker te worden van ‘De Falom’ wat voor haar te boek staat als de tragiek van de volgende gebeurtenissen. Maar voor zij mij dit uit de doeken doet, moet zij gezegd hebben dat het er in de laatste maanden van de oorlog chaotisch aan toeging. Van de kant van de bezetter was geen genade meer te verwachten en ook het verzet speelde het daarom ‘hard tegen hard’.

Het is begin 1945 als de apotheker van de verzetsgroep, Piet Gunster, door de bezetter wordt opgepakt. Voor de groep is Piet onmisbaar en voor Zwarte Henk geldt hij als een goede vriend. De verzetsgroep komt erachter dat Piet met twee andere arrestanten naar Leeuwarden zal worden gebracht. Annie weet nog goed dat haar geliefde wist dat Piet de dood boven het hoofd hing, maar dat ingrijpen een hoog risico met zich zou meebrengen. De verzetsgroep maakt een keuze in het dilemma. Met het naderende einde van de Tweede Wereldoorlog in zicht besluiten zij een bevrijdingsactie te organiseren. Zwarte Henk neemt als één van zes mannen deel aan de actie.

Bij de Falom, een brug in Dantumadeel, ten zuiden van Dokkum wordt het gevangenentransport waar Piet in zit opgewacht. Er ontstaat een schietpartij waarbij er aan Duitse kant – tegen de afspraken in – doden vallen. Piet wordt bevrijd, maar de prijs is hoog. In panische woede wil de commandant van de SD, Artur Albrecht, heel Dokkum laten platschieten, maar krijgt hier geen toestemming voor. Als vergelding laat hij daarop op 22 januari 1945 twintig gevangenen naar Dokkum overplaatsen. Hier worden zij uit represaille in een weiland gefusilleerd, waarbij de lijken vierentwintig uur als afschrikkingsmaatregel in de sneeuw moeten blijven liggen.

De lokale bevolking reageert geschokt op de hoge prijs die zij moet betalen voor de bevrijdingsactie en na de oorlog levert dit nog jarenlang scheve  gezichten op. De frictie tussen de lokale bevolking en de verzetsgroep is uiterst pijnlijk. Annie hierover: ‘zo werden we tegen elkaar uitgespeeld door de Duitsers, van onze kant moesten we Piet wel bevrijden’. Een schuldvraag stellen aan deze vrouw van 102 jaar durf ik niet, ik merk dat Annie er voldoende over heeft gezegd.

Bevrijding

In april 1945 volgt de bevrijding die voor Kim, Annie en de andere knokploegleden tegenvalt. Annie hierover: ‘Direct na de bedrijving zat ik op een terrasje, alles was feest, rood-wit-blauw en oranje. Maar ik was down, na de spanning ontstond een vacuüm, dat vacuüm had overbrugd moeten worden, maar er was geen opdracht meer’. Ik heb het vermoeden dat gebeurtenissen bij ‘De Falom’ de bevrijding ook dubbel hebben gemaakt voor Annie en haar geliefde, maar begin hier niet meer over. Als ik thuis dit verslag verder opmaak doe ik mijn onderzoek naar de SD commandant, Artur Albrecht. Na de oorlog kwamen de Duitse soldaten er vaak goed vanaf - zoals veelvuldig besproken op de Grebbelinie-, voor Albrecht is er echter geen clementie. Ook niet als zijn veroordeling jarenlang duurt en de oorlog wegebt uit het collectieve geheugen. Op 21 maart 1952 wordt hij gefusilleerd.

Annie van Harten en Kim van Veldhuizen, alias Zwarte Henk, op hun trouwdag op 2 augustus 1945

Na de oorlog stichtten Annie en Kim een gezin. Kim wordt inspecteur voor de politie en Annie gaat zich op het huishouden richten. Kim wilde nauwelijks nog praten over de vreselijke gebeurtenissen die zijn hele leven bijgebleven zijn, het tijdperk ‘Zwarte Henk’ was afgesloten. Aanvankelijk deelde Annie af en toe wat zaken, maar na het vinden van het kistje herinneringen is zij zich nog meer open gaan stellen. Bij de Falom is in 2016 een plaquette ter nagedachtenis aan de vreselijke massafusillade onthuld. De knokploeg is nooit schuldig bevonden aan de represaille, het bleef bij scheve gezichten. Annie is moe geworden en sluit af: ‘Toen ik hier kwam met mijn 100 jaar toen moesten de verzorgers me leren kennen, Laurens heeft ze toen een verslagje gestuurd over m’n leven. Er zijn er een paar die me een klopje gaven en altijd aardig voor me zijn’.